Kennisdossier: Zo pas je de principes voor een rechtvaardige energietransitie toe in gebiedsgerichte aanpakken

Dit kennisdossier geeft inzicht in wat een rechtvaardige energietransitie (RET) is. En biedt houvast om op een rechtvaardige manier aan de slag te gaan met de gebiedsgerichte aanpak. We introduceren hiervoor de 5 leidende principes voor een rechtvaardige energietransitie in de gebouwde omgeving, die zijn opgesteld door Stroomversnelling. Deze principes zijn: 1) beschikbaar, 2) inclusief, 3) duurzaam, 4) toekomstgericht en 5) transparant. 

In het eerste deel van dit kennisdossier leggen we je uit wat de rechtvaardige energietransitie inhoudt, aan de hand van de vijf leidende RET-principes. Vervolgens geven we je – per fase van het Wijkkompas – inzicht in de kansen om de principes toe te passen in je gebiedsgerichte aanpak. We sluiten af met een verantwoording over hoe de principes tot stand zijn gekomen.

De energietransitie is het pad om CO2-uitstoot te reduceren. Er wordt van alles gedaan om die doelen te behalen. Denk bijvoorbeeld aan subsidieregelingen voor zonnepanelen en warmtepompen. De lagere- en middeninkomens kunnen minder goed meekomen met de energietransitie, waardoor een groeiende groep mensen te maken heeft of krijgt met energiearmoede. Hierdoor kan niet iedereen meedoen aan de energietransitie. En dat terwijl de transitie iedereen aangaat: huurders én particulieren; woningcorporaties én beleggers. 

Wat is de rechtvaardige energietransitie?

Een rechtvaardige energietransitie gaat over hoe wij het pad van CO2-reductie inrichten, zodat iedereen, ongeacht diens maatschappelijke status, sociale identiteit of grootte van de portemonnee, mee kan doen. Volgens de Europese Commissie en het Expertteam Energiesysteem 2050 is rechtvaardigheid voorwaardelijk voor het slagen van de energietransitie. 

Hoe zorgen we dat iedereen mee kan in de energietransitie? Welke principes zijn essentieel voor een rechtvaardige transitie in de gebouwde omgeving? En wat vraagt dit van betrokken partijen: overheid, marktpartijen, woningcorporaties en financiële instellingen? 

Samen met partijen uit de energie- en bouwsector heeft Stroomversnelling vijf principes voor een rechtvaardige energietransitie in de gebouwde omgeving vastgesteld. De RET-principes geven richting. Als iedere partij werkt aan de principes waar hun invloedssfeer ligt, zorgt dat voor een gezamenlijke vergroting van rechtvaardigheid in de energietransitie. De vijf principes zijn 1) beschikbaar, 2) inclusief, 3) duurzaam, 4) toekomstgericht en 5) transparant. Lees hieronder meer over hoe je dit naar de praktijk kan vertalen.

1. Beschikbaar: We maken verduurzamingsoplossingen voor iedereen bereikbaar.
1.1 We bieden woning- en gebouweigenaren het best passende, betaalbare aanbod om hun pand energieneutraal te maken, zo nodig met een passende financieringsoplossing;
1.2 We zorgen ervoor dat huurders toegang hebben tot een goed geïsoleerde, gezonde en veilige woning, met betaalbare en stabiele woonlasten;
1.3 We houden rekening met verschillende doelgroepen, individuele wensen en persoonlijke omstandigheden. Daar passen we de communicatie op aan: we bieden diensten in meerdere talen aan, kiezen passende mediakanalen of bezoeken de mensen thuis;
1.4 We respecteren ieders autonomie en helpen waar nodig actief om de meest geschikte oplossingen voor de lange termijn te bepalen.

2. Inclusief: We bieden maatwerk per doelgroep, zodat alle huishoudens en gebouweigenaren gelijkwaardig kunnen meedoen.
2.1 We bieden alle huishoudens de kans mee te doen door middel van een inclusieve en gedifferentieerde benadering. We investeren ongelijk, met als doel onrechtvaardige verschillen tegen te gaan;
2.2 We geven voorrang aan slecht geïsoleerde woningen en huishoudens in energiearmoede;
2.3 We bieden structurele ondersteuning aan de bewoners en gemeenschappen die tot nu toe minder goed bereikt werden. Dit wordt uitgevoerd door mensen en organisaties die hen kennen en door hen vertrouwd worden;
2.4 We besteden ook aandacht in onze eigen organisaties aan (kennis over) diversiteit en inclusiviteit, om beter aan te kunnen sluiten bij wat er nodig is voor een rechtvaardige samenleving.

3. Duurzaam: We dragen bij aan de veiligheid en gezondheid van de gebouwde omgeving, voor de korte en lange termijn. We streven naar energie- en renovatie-oplossingen die:
3.1 Goed zijn voor de korte termijn én goed zijn voor de toekomst;
3.2 Bijdragen aan de gezondheid, veiligheid en het welzijn van bewoners en gebruikers (bijvoorbeeld binnenmilieu);
3.3 Bijdragen aan de versterking van de biodiversiteit (bijvoorbeeld groene daken of nestkasten);
3.4 Niet leiden tot verdere uitputting van de aarde, maar steeds meer circulair zijn;
3.5 Minimale negatieve impact hebben op de mensen en het milieu in het mondiale zuiden.

4. Toekomstgericht: We wachten niet af, maar we gaan aan de slag met de kennis van nu en het einddoel voor ogen.
4.1 We maken vaart door te starten met de nu beschikbare oplossingen. We sorteren voor op toekomstige veranderingen en houden opties open voor nieuwe oplossingen;
4.2 We stimuleren gebouweigenaren en bewoners om bij een verhuizing of onderhoud te investeren in verduurzamingsmaatregelen die bijdragen aan het te bereiken eindresultaat;
4.3 We voorkomen dat bewoners en/of gebruikers te lang of zonder uitweg gebonden zijn aan vaste commerciële partijen. We bieden waar mogelijk keuzevrijheid;
4.4 We werken op de korte termijn aan oplossingen voor hoge energiekosten, maar zonder het einddoel uit het oog te verliezen: in 2050 is de gebouwde omgeving aardgasvrij;
4.5 We verwelkomen alle oplossingen en aanbieders die bijdragen aan dit einddoel.

5. Transparant: We zijn transparant over besluitvormingsprocessen en we maken duidelijk wat de kosten en baten van oplossingen zijn en waar die terechtkomen.
5.1 We zien de eerlijke verdeling van het maatschappelijke geld voor de energietransitie als uitgangspunt, zodat het niet bijdraagt aan verdere toename van ongelijkheid in onze samenleving;
5.2 We zorgen voor transparantie in de besluitvorming en helderheid over rollen en verantwoordelijkheden, op alle plaatsen waar aan de energietransitie wordt gewerkt;
5.3 We kijken niet alleen naar de businesscase, maar maken brede maatschappelijke kosten-baten afwegingen, gericht op gezondheid, klimaat, biodiversiteit, werkgelegenheid, voor nu en de toekomst;
5.4 We maken de eigendomsconstructies van projecten en investeringen maximaal inzichtelijk. We laten zien wie welke investering doet en waar de baten terecht komen;
5.5 We betalen een eerlijke prijs voor arbeid en materialen;
5.6 We zijn transparant naar bewoners en gebruikers over het beoogde eindresultaat en het effect daarvan op hun woonlasten en woonkwaliteit.

Wil je de leidende principes voor een rechtvaardige energietransitie delen met anderen? Gebruik dan de originele versie hier. 

De principes voor een rechtvaardige energietransitie bieden mogelijkheden voor alle fases van het Wijkkompas. Hieronder selecteren we per fase de (meest) relevante knooppunten, en benoemen we kansen om de RET-principes daar in toe te passen. 

Hoe eerder in het proces je rechtvaardigheid vervlecht in je aanpak, hoe minder hard je later hoeft te werken om het alsnog toe te voegen. Intern kun je kijken hoe je de talenten en verschillen van de teamleden kunt benutten, of werken aan bewustzijn over dit thema. Je kunt ook manieren bedenken om gedurende het hele proces frisse blikken en afwijkende perspectieven binnen te halen. Wanneer je het verhaal van dit traject formuleert zorg je dat het resoneert met alle doelgroepen in de wijk, het dorp of gebied waar je aan de slag gaat.

In deze fase breng je de fysieke en sociale opgaven in kaart brengen in de wijk, het dorp of gebied waar je aan de slag gaat. Om je participatieproces verder in te richten is het belangrijk om helder te hebben welke doelgroepen er zijn en welke behoeften zij hebben. Het gaat hierbij naast financiële draagkracht en woonsituatie ook om sociale status, cultuur, leefstijl, geletterdheid, arbeidssituatie en hun gehele belevingswereld. Deze inzichten gebruik je om de bewoner op een passende en inclusieve manier mee te nemen in je proces. 

In deze fase ben je vooral bezig met strategiebepaling. Daarom is het in deze fase belangrijk om de voor alle scenario’s uit te zoeken in hoeverre dat een rechtvaardige oplossing zou zijn. Deze fase leent zich ook om aan te scherpen of je voldoende aandacht hebt voor rechtvaardigheid in het proces. 

Zorg dat je de consequenties van de scenario’s goed in beeld hebt. Kijk daarbij naar de invloed op brede onderwerpen; geld, gezondheid, klimaat, biodiversiteit,

werkgelegenheid. Realiseer je dat de invloed per doelgroep sterk kan verschillen. Maak vervolgens keuzes waarin je alle consequenties tegen elkaar afweegt, de voordelen op korte en lange termijn afweegt, en zorg draagt dat er voor álle doelgroepen een passende oplossing komt.

Tijdens deze fase biedt je bewoners het renovatie-aanbod aan, en bereid je hen voor op de werkzaamheden. Het wel of niet goed toepassen van de RET-principes maken of breken je renovatie-aanbod. Natuurlijk is betaalbaarheid en financierbaarheid voor bewoners heel belangrijk. Om te zorgen dat financiën geen belemmering zijn, is speciale aandacht nodig voor mensen met een kleine beurs. Je voorkomt een hoop weerstand, als je deze fase transparant en duidelijk communiceert over het renovatie-aanbod, de werkzaamheden en de consequenties daarvan voor bewoners. 

In deze fase worden gebouwen verduurzaamd, en ontvangen gebouweigenaren passende nazorg. Autonomie is in deze fase belangrijk, omdat je dicht bij de leefwereld van de bewoner komt. En omdat veel vormen van nazorg vrijblijvend zijn. Geef bewoners bijvoorbeeld (enige vorm van) keuze over wanneer, welke en op welke manier zij nazorg ontvangen. Hetzelfde geldt voor het evalueren hoe de maatregelen bevallen, en ophalen wanneer zij toe zijn aan een volgende stap.

Op initiatief van Stroomversnelling zijn partijen uit de sector met elkaar in gesprek gegaan over het thema 'rechtvaardige energietransitie’. Bouwers, energiecoöperaties, gemeenten en andere betrokkenen hebben gezamenlijk vijf principes geformuleerd en invulling gegeven aan de betekenis van de principes. Ze hebben de gebouwde omgeving als afbakening gehanteerd. De conceptversie is vervolgens door onder andere ambtenaren en onderzoekers voorzien van aanvullende perspectieven en getoetst tijdens meerdere ontwikkeltafels van het programma “Gebiedsgerichte aanpak”. Dit heeft geleid tot de publicatie van de leidende principes voor rechtvaardige energietransitie in juli 2023.