Uit de praktijk

Als bewoners het niet eens zijn met de wijkaanpak kan dit tot vervelende situaties leiden. Zo gooiden flatbewoners tijdens de aanleg van een warmtenet allerlei objecten naar beneden, waardoor de aannemer niet veilig kon werken en het project 1,5 maand stil lag. Pas nadat er een constructie met vangnetten was gebouwd, werd het project voortgezet. Dit maakt eens te meer duidelijk hoe belangrijk het is om draagvlak voor een wijkaanpak te verwerven.

De gemeente Zeist werkt nauw samen met het projectteam, met daarin primaire stakeholders als de netbeheerders en woningcorporaties. Samen hebben zij een stakeholdersanalyse uitgevoerd met behulp van deze tool. Alle secundaire stakeholders zoals het waterschap en energiemaatschappijen zijn in kaart gebracht en ingedeeld in 4 groepen: meebeslissers, meedenkers, meewerkers en partijen die mee-geinformeerd worden. Zo kreeg de gemeente een goed beeld wie zij wanneer moet betrekken en hoe de communicatie en relatie met elke stakeholder moeten zijn. De stakeholdersanalyse is eerst voor de hele gemeente in het algemeen uitgevoerd en vervolgens verdiepend voor elke wijk apart.

Een gemeente had een collectief inkoopplan opgesteld waar bewoners alleen nog maar mee hoefden in te stemmen. Een bepaald groepje bewoners bood echter weerstand en bleef dit volhouden, ook nadat de gemeente alle vragen had beantwoord. Daarna besloot de gemeente zich neer te leggen bij het feit dat dit groepje niet meedeed. Het oorspronkelijke plan werd vervolgens zonder veel wijzigingen doorgezet. De les: wees erop beducht dat een klein groepje tegenstanders luidruchtig kan zijn. Bedenk vooraf hoe je daarop reageert en zie de weerstand in perspectief. Andere bewoners hebben andere meningen. 

De gemeente Tilburg zet een armoedescan in om meer inzicht te krijgen in de sociaal-maatschappelijke achtergronden van wijken. Vragen die worden gesteld, zijn bijvoorbeeld: kunnen alle bewoners meedoen in de energietransitie? Wat betekent de transitie op gebouwniveau? De gemeente onderscheidt drie typen bewoners: bewoners die intrinsiek gemotiveerd zijn en daarvoor ook de middelen hebben, bewoners die intrinsiek gemotiveerd zijn maar niet de middelen hebben om maatregelen te nemen, en bewoners die niet gemotiveerd zijn maar wel middelen hebben. De armoedescan maakt duidelijk waar de problemen zitten en waar de gemeente zich bij een wijkaanpak specifiek op moet richten.

 Het Asser Servicekostenmodel is het eerste financieringsmodel dat speciaal voor VvE's in Assen werd ontwikkeld. Het model maakt grootschalige energierenovatie mogelijk door middel van een gebouwgebonden financiering. Het model is tot stand gekomen met garantstellingen van de provincie Drenthe en de gemeente Assen. Het Asser model gaf de aanzet tot het inrichten van een landelijk Warmtefonds voor VvE’s.

De gemeente Zeist heeft met stakeholders, waaronder de woningcorporatie, Stedin, inwonervertegenwoordigers en de  omgevingsdienst, in het dorp Austerlitz alle mogelijke alternatieven voor aardgas in kaart gebracht. Hiervoor is gebruik gemaakt van de Infrastructurele Footprint-tool van netbeheerder Stedin. Uit het onderzoek kwamen 3 voorkeursvarianten naar voren. Voor deze varianten wordt nu met behulp van het Smart Energy Cities Model, voorloper van het Wijkkompas, uitgerekend wat dit zowel op sociaal als op technisch en op individueel niveau betekent. Op basis hiervan wordt de best mogelijke keuze gemaakt voor het dorp Austerlitz.

Coöperatie Warmtenet Oost-Wageningen (WOW), een initiatief van bewoners van de Benedenbuurt in Wageningen, heeft door middel van een ‘beauty contest’ de partner gekozen die het warmtenet in de buurt gaat aanleggen en beheren. De betreffende partij is uit veertien partijen gekozen. Belangrijkste selectiecriteria waren de bereidheid om samen te werken met de bewonerscoöperatie en risicodragend deel te nemen in het hele traject: van ontwerp tot realisatie. Hoe het warmtenet er precies uit komt te zien, is dus nog niet vastgelegd, legt Wanka Lelieveld van coöperatie WOW uit: “We gaan samen bepalen wat de optimale techniek is. Voor ons was het belangrijk dat de partner zowel de risico’s als het eigenaarschap wilde delen. Dat bleek niet voor alle commerciële partijen vanzelfsprekend. De meesten willen hun risico’s zo klein mogelijk houden.”

Bij de Mozartflat in Tilburg-Noord, 16 verdiepingen hoog, is in 2019 betonrot geconstateerd. Een grote tegenvaller voor de bewoners en de Vereniging van Eigenaren. Dankzij een goede samenwerking met de gemeente werd er een oplossing bedacht: de renovatie van de 256 balkons wordt nu als kans benut om het gehele gebouw te verduurzamen. De flat krijgt namelijk een innovatieve klimaatgevel, en wordt daarnaast ook geheel aardgasvrij gemaakt. Alle appartementen worden voorzien van een met ramen afsluitbaar balkon. Dat levert niet alleen extra binnenruimte op, maar ook een veel beter isolerende gevel. De bewoners (huurders en eigenaren) zijn blij met deze aanpak omdat hun wooncomfort omhoog gaat. De financiering wordt mogelijk gemaakt met subsidie van het Rijk en ook van het Nationaal Energiebespaarfonds. Doordat de VvE en de gemeente beide konden omdenken en de kans hebben aangegrepen om te verduurzamen, heeft de vereniging weer een toekomstbestendig gebouw.

Fotograaf: Gemeente Tilburg

Als een van de eerste wijken in Nederland wilde het Schilderskwartier aardgasnetvervanging voorkomen door de hele wijk all-electric te maken. Stedin was vanaf het begin betrokken en rekende de gevolgen voor de infrastructuur uit. Deze ene wijk kostte miljoenen aan verzwaringen op lokaal en regionaal niveau. Echter, daarna zouden alle andere wijken en kernen in de regio met veel minder ingrepen over kunnen. Eén wijk kan zo mede-bepalend zijn voor de regio. Betrek de netbeerder om deze kennis mee te nemen in de selectie van het juiste alternatief voor aardgas.

De gemeente Amersfoort heeft de wijk Schothorst-Zuid aangewezen om als eerste een wijkwarmteplan te maken, en trekt hierbij op met een warmtebedrijf. Omdat de bewoners meer grip willen krijgen op het proces en willen onderzoeken in welke vorm ze kunnen samenwerken met de gemeente en het warmtebedrijf, hebben ze zich inmiddels verenigd in een energiecoöperatie: Warmtestem. Warmtestem vertegenwoordigt de stem van de bewoners en verkent met het warmtebedrijf of er een zeggenschapsmodel mogelijk is dat voor beide partijen werkt. De gesprekken zijn nog oriënterend, over de concrete invulling is nog niets bekend

Bewoners van het Ramplaankwartier in Haarlem kunnen via een collectieve inkoopactie uit verschillende pakketten kiezen. Het kernpakket bevat een aansluiting op het zonnewarmtenet, basisisolatie en -ventilatie, een geluidsarme warmtepomp en opwek door PVT-zonnepanelen. Aanvullend daarop kunnen bewoners kiezen voor vloerverwarming en koeling, een zonkapel, realisatie van achterstallig onderhoud en extra isolatie. Daarnaast kunnen bewoners ook voor een ontzorgservice kiezen, waarbij alles wordt verbouwd en aangesloten. Tot slot is er een financieringsservice. Bewoners kunnen een lening afsluiten om hun woning te verduurzamen. In plaats van hun gasrekening betalen ze dan maandelijks een bedrag om de lening af te lossen. Meer informatie over de pakketten die aangeboden worden vind je hier. Foto: Ramplaankwartier

Het dorp Nagele werd in de jaren vijftig ontworpen als het modernste dorp van Europa en heeft de ambitie om opnieuw toonaangevend te worden, en wel op het gebied van duurzaamheid. De Coöperatie Energiek Nagele schreef in 2017 een landelijke prijsvraag uit om tot nieuwe, experimentele en inspirerende oplossingen te komen op het gebied van duurzame energie. Daar kwamen 29 inzendingen op binnen. Na meerdere selectierondes werd het plan ‘Nagele in Balans’ door bewoners en jury aangemerkt als ‘meest aansprekend’, ‘haalbaar’, en 'meest interessant voor het dorp'. Het doel is om het hele dorp aardgasvrij te maken. De laatste jaren hebben de gemeente Noordoostpolder, de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed (RCE) en de woningcorporatie veel geïnvesteerd in de verbetering van de woon- en leefomgeving van het dorp. Zij én de bewoners zagen het aardgasvrij maken van het dorp als de logische volgende stap.

De wijkaanpak van de Benedenbuurt in Wageningen komt voort uit een bewonersinitiatief. Het begon met een klimaatstraatfeest, dat door bewoners zelf was bedacht. Door dit klimaatstraatfeest ontstond er bij veel bewoners enthousiasme om de wijk te verduurzamen. Ze kregen ondersteuning van een gemeenteambtenaar die open stond voor de ideeën van de bewoners. Die ondersteuning bleef tijdens de hele aanpak van cruciaal belang. Ga er als gemeente niet vanuit dat bewoners alles zelf doen en kunnen oplossen. Goede communicatie en duidelijke afspraken blijven noodzakelijk voor een succesvolle aanpak. Video: Gridd

De Apeldoornse wijk De Maten telt zo'n 10.000 woningen. Dat zijn er te veel om iedereen persoonlijk te spreken. Om toch met inwoners te kunnen communiceren en bewonersparticipatie op gang te brengen, is de wijk opgedeeld in kleinere eenheden van zo'n 2000 woningen. Elke eenheid heeft een buurtraad waarmee de  gemeente/ projectgroep kan overleggen.

SMILE-wijken zetten naast individuele keukentafelgesprekken ook andere methoden in om wensen van bewoners in kaart te brengen. In een wijk zijn studenten ingezet om huis-aan-huis enquêtes te houden met bewoner-eigenaren. De methode ‘naturalistisch onderzoek’ is een derde alternatief. Peter Beijer (Bureau77) bekeek via die methodiek hoe bewoners in het dagelijks leven omgaan met het energievraagstuk. Aan de hand van een gestandaardiseerde vragenlijst kijkt, luistert en praat hij met bewoners uit de SMILE-wijken Quirijnstok, De Kuil en Theresia. Hij ontdekte op deze wijze alle relevante eigenschappen van het onderzochte populatie. De focus lag dus niet op eigenschappen die representatief zijn voor een grotere populatie. Elk verhaal is van waarde. Iedereen beleeft zaken op zijn of haar eigen manier en geen leefwereld is hetzelfde, aldus Agenderen op z’n Tilburgs.

Fotograaf: Angeline Swinkels

De wijkaanpak in het Nijmeegse Bottendaal is gebaseerd op vertrouwen. Vertrouwen is van groot belang omdat de wijkaanpak een langdurig proces is. De gemeente werkt aan vertrouwen door veel energie te steken in het betrekken van bewoners, door afspraken na te komen en niks te beloven wat niet waargemaakt kan worden. Gemaakte afspraken worden vastgelegd en via nieuwsbrieven verspreid, zodat bewoners steeds op de hoogte zijn. De gemeente zorgt er bovendien voor om goed bereikbaar te zijn. Bewoners weten hierdoor dat ze op de gemeente kunnen rekenen en voelen zich niet in de steek gelaten als ze met vragen zitten of hulp nodig hebben. Foto: www.duurzaamwonenplus.nl

Bij een wijkaanpak in Zuid-Nederland was er in de beginfase veel wantrouwen tussen de partners in de stuurgroep, ook vanwege de manier waarop naar bewoners en naar elkaar werd gecommuniceerd. Pas na een interventie door een neutrale partij bleek dat er bij alle partners veel onduidelijkheid bestond over hoe het project eruit moest gaan zien en wie wat ging uitvoeren. Toen de onzekerheid daarover was uitgesproken, konden de partners de rollen en taken verdelen en kwam de wijkaanpak op gang.

In Amersfoort wordt de RRE-regeling door twee geselecteerde partijen uitgevoerd. Eén partij benadert particuliere woningeigenaren met het aanbod om de woning te laten bekijken door een energiecoach. Bewoners krijgen een energiebox met bijvoorbeeld een ledlamp. De andere partij faciliteert een collectieve inkoopactie, bijvoorbeeld voor zonnepanelen of een isolatiepakket. Meer weten over de invulling van de subsidieregeling? Klik op de link.

In Amersfoort wordt de RRE-regeling door twee geselecteerde partijen uitgevoerd. Eén partij benadert particuliere woningeigenaren met het aanbod om de woning te laten bekijken door een energiecoach. Bewoners krijgen een energiebox met bijvoorbeeld een ledlamp. De andere partij faciliteert een collectieve inkoopactie, bijvoorbeeld voor zonnepanelen of een isolatiepakket.

Met het initiatief Duurzaam Hintham zetten de bewoners van de wijk Hintham in ’s-Hertogenbosch  zich in voor een wijk die zoveel mogelijk draait op zon, wind en andere duurzame energiebronnen. Ze doen het voor het klimaat, voor toekomstige bewoners en voor zichzelf. Daarbij krijgen ze steun van de gemeente. Werkgroepen hebben onderzoek  gedaan en een wijkplan  opgesteld. Voor zover de Covid-maatregelen het toelaten, zijn en worden er wijkbijeenkomsten gehouden om wijkbewoners te informeren over concrete acties om woningen beter te isoleren, energie te besparen en nieuwe projecten voor zonne-energie te starten.

De energieregisseur heeft samen met de actieve bewonersgroep een enquête gehouden om te onderzoeken waarom bewoners wél en waarom ze niet zouden willen overstappen naar een warmtenet. Dit onderzoek vond
plaats onder huurders (sociale huur) en onder particuliere eigenaren. Opmerkelijk was dat de kosten zowel als reden werden genoemd om wel over te stappen als om niet over te stappen. Een deel van de bewoners denkt dat de prijs van gas omhoog gaat en zegt: doe mij maar een warmtenet. Andere bewoners vrezen dat een warmtenet juist heel duur is. Door in kaart te brengen wat de overwegingen van bewoners zijn, wordt duidelijk welke informatie bewoners nodig hebben. Een enquête heeft twee voordelen: je haalt relevante informatie op waardoor je beter weet wat er leeft en je brengt de energietransitie weer even bij bewoners onder de aandacht. 

Bewoners in het Ramplaankwartier in Haarlem kunnen gebruik maken van een online huisdossier. In dit persoonlijke dossier kunnen zij gegevens invullen over hun huis, bijvoorbeeld of het dubbel glas heeft en wat het verbruik is van gas en elektra. Deze gegevens helpen om te bepalen wat er nodig is om het huis te verduurzamen. Een ingevuld online huisdossier is een goede voorbereiding voor een bezoek van de energiecoach, die tegen een laag tarief wordt aangeboden. De energiecoach maakt een quickscan en geeft op basis van de verbruiksgegevens advies voor de verduurzaming van het huis.

Drie bewoners uit de Weezenhof in Nijmegen zagen wel groen in hun wijk, maar dit bestond vooral uit saaie grasvelden met weinig biodiversiteit. Met medewerking van innovatiebureau Lentekracht en de wijkregisseur van de gemeente namen ze het initiatief om meer groen, bloemen en insecten in de wijk te krijgen. Ze begonnen met het inventariseren van wat andere bewoners wilden. Via een flyer werden bewoners uitgenodigd voor een bijeenkomst in het wijkhuis. Een van de 20 bewoners die daarop afkwamen, werkte voor de wijkkrant, waardoor het initiatief meer bekendheid kreeg. De input van de bewoners werd uitgewerkt in een voorstel waarvoor de goedkeuring van bewoners werd gevraagd. Het participatieteam van de gemeente heeft de bewoners vervolgens geholpen om planten n de grond te zetten en een zaden mengsel uit te strooien. Met als resultaat: meer kleur, meer insecten en meer biodiversiteit. 

Een Apeldoornse woningcorporatie heeft samen met de energieregisseur, de gemeente en de huurdersbelangenvereniging bij wijze van proefproject een energie conciërge aangesteld om energiearmoede te bestrijden. Energiearmoede betekent dat mensen een groot deel van hun inkomen kwijt zijn aan energie en moeite hebben om de energierekening te betalen. Samen met de bewoner voert de energie conciërge kleine energieklusjes uit in huis zoals het aanbrengen van ledlampen, het inregelen van de thermostaat en het aanbrengen van tochtstrips. Ook geeft hij tips hoe de bewoners hun energierekening door ander gedrag kunnen verlagen. Het doel hiervan is niet alleen om de bewoners een lagere energierekening te bezorgen, maar vooral ook om hen zelf een de knoppen van de hoogte van die rekening te zetten.

In een wijkaanpak in Schiedam heeft de gemeente vroeg een intentie-overeenkomst gemaakt met vijf partijen, waaronder het warmtebedrijf van Eneco. Door vanaf de start bij dit project betrokken te zijn, kunnen bewoners het gevoel krijgen dat niet een zorgvuldig proces is doorlopen voor het selecteren van de beste warmteleverancier. Als dit niet goed toegelicht wordt, bemoeilijkt dit de acceptatie door bewoners in een latere fase.

Tijdens de Expeditie Warmte in de gemeente Utrecht (oktober 2120 - februari 2021) hebben vijf bewonersinitiatieven samen met bedrijven verkend hoe zij huizen in hun buurt of voor hun VvE kunnen verwarmen zonder aardgas. Het ging om initiatieven in Lunetten, Oog in Al, Tolsteeg/Oud-Hoograven, Tuindorp en de Zeeheldenbuurt. De initatieven gingen tijdens de expeditie op zoek naar warmte in de buurt: warmte uit rivieren, kanalen, riool en bodem of restwarmte van een lokaal bedrijf. Ook werd een plan van aanpak gemaakt voor participatie en communicatie in de betreffende buurt. De expeditie bleek een goed initiatief in de oriënterende fase van de wijktransitie, vertelt Dietje van Eif, strategisch adviseur bij de gemeente Utrecht: “Bij alle opties werd gekeken naar betaalbaarheid, medewerking en betrokkenheid van bewoners. Ook werd bewoners zelf gevraagd met ideeën te komen.” Het expeditieteam van Oog in Al kwam met het beste plan uit de bus en ontving € 23.500 om het plan verder uit te werken.  

De financiering van grootschalige energierenovatie is voor de meeste woningeigenaren een grote uitdaging. Veel mensen hebben dit geld niet op de plank liggen, kunnen of willen niet lenen en vinden deze lange termijn investering een te groot risico. Het Asser Servicekostenmodel is ontwikkeld voor Verenigingen van Eigenaren (VvE’s) en maakt de financiering van grootschalige energierenovatie mogelijk via een gebouwgebonden financiering.

In de Apeldoornse wijk De Parken zijn de bewoners zelf op zoek naar een alternatief voor aardgas. De gemeente sprak met de bewoners af dat zij een mogelijke oplossing mochten aandragen, maar dat de gemeente geen toezegging kon doen dat dit ook daadwerkelijk de energiebron zou worden. Er wordt momenteel door een adviesbureau onderzoek gedaan naar 3 mogelijke warmte-oplossingen voor de wijk.De bewoners kwamen vervolgens met waterstof als oplossing. De bewoners kunnen straks – met de resultaten van het onderzoek - een voorkeur uitspreken voor één van deze oplossingen. Als de wijk zich duidelijk voor één oplossing uitspreekt, zal deze aan de gemeenteraad voorgelegd worden in de hoop en de verwachting dat de gemeenteraad hiermee
instemt.

In Schiedam denkt een klankbordgroep van bewoners al vanaf het begin mee over de aanleg van een warmtenet in een wijk. In de klankbordgroep heeft ieder lid een stem. Er zijn ook mensen bij die het proces niet (helemaal) zien zitten. Ook die stemmen krijgen op een respectvolle manier de ruimte. Goed naar elkaar luisteren helpt om draagvlak te krijgen en vertraging van het proces te voorkomen.

In Haarlem werken de gemeente en een wijkcoöperatie van bewoners samen aan een lokaal warmtenet op basis van zonthermie. Naast een collectieve investering in het warmtenet, gefinancierd door een energiecoöperatie in nauwe samenwerking met de gemeente, wordt er van bewoners een individuele investering gevraagd voor de aanleg van zonnepanelen. De bewoners zorgen er zelf voor dat hun woning de komende jaren voldoende worden geïsoleerd.