Deze website is continu in ontwikkeling

Kennisdossier: Technische Innovaties in de wijkaanpak

Er is veel informatie te vinden over technische innovaties die relevant zijn voor wijkaanpakken. Deze informatie wordt echter zeer beperkt gestroomlijnd. Concrete handvatten voor de implementatie van deze innovaties in een wijkgerichte aanpak ontbreken. Het belangrijkste doel van dit kennisdossier is om structurering en handvatten te bieden voor het toepassen van technische innovaties in de wijkaanpak. Dit kennisdossier geeft door middel van tips, tools en praktijkcasussen meer handelingsperspectief aan iedereen die werkt aan verduurzaming van woningen, gebouwen en wijken.

Over dit kennisdossier

Dit dossier is opgezet naar aanleiding van de Wijkkompas Communitydag op 21 januari 2021, georganiseerd door het Wijkkompas en TKI Urban Energy-Uptempo!, over het thema technische innovaties.

Doelgroep
De doelgroep van dit kennisdossier bestaat uit alle professionals in de aardgasvrije wijkaanpak: gemeenten, woningcorporaties, netbeheerders, warmtebedrijven, adviesbureaus, bouw & installatiebedrijven, collectieven van particuliere woningeigenaren (zoals energie coöperaties) en VvE’s. Kortom, iedereen die een bijdrage levert aan aardgasvrije woningen, gebouwen en wijken.

Voor deze doelgroep beantwoord dit kennisdossier de volgende vragen: Waarom technische innovaties? Hoe creëer je ruimte voor innovatie in elke fase van de wijkaanpak? Welke innovaties zijn er en waar vind ik die? Hoe en wanneer ga je het gesprek aan met innovatieve aanbieders? Welke tools zijn er beschikbaar?

Groeimodel
Al doende leren we. Bovendien is het onderwerp technische innovatie, net als de wijkaanpakken waarin deze wordt toegepast, constant in beweging. Dit kennisdossier zal in ontwikkeling blijven en regulier worden aangevuld met nieuwe lessen uit de praktijk. Heb je een tip? Gebruik de emailadressen uit de introductie.

Leeswijzer
In het eerste deel van dit kennisdossier geven we inzicht in de why, how and what van technische innovaties. Deel twee bestaat uit een verdieping van dit onderwerp in de 6 fases van wijkaanpakken, langs de structuur van het Wijkkompas-model. Dit deel geeft verdiepende inzichten en handelingsperspectief omtrent technische innovatie, ondersteund met relevante tools en geïllustreerd met praktijkcasussen.
Deel drie geeft tot slot een samenvatting van de voor dit onderwerp relevante knooppunten, tools en praktijkverhalen in het bestaande Wijkkompas.

Technische Innovatie: waarom, hoe en wat

Wat verstaan we onder technische innovaties?
Dit zijn ‘marktrijpe’ producten, proposities en diensten die nog geen of een heel klein marktaandeel hebben. Ze zijn recent ontwikkeld, bewezen, succesvol toegepast op kleine schaal, en zijn klaar voor opschaling. Deze producten kunnen gaan bijdragen aan de realisatie van verduurzamingsprojecten van gebouwen, woningen en wijken.

Waarom technische innovaties?

De duurzame energievoorziening is op vele vlakken anders dan onze traditionele aardgasvoorziening. Technische innovaties zijn onontbeerlijk bij het realiseren van de doelen in het klimaatakkoord. De innovaties dragen bij aan het dalen van de kostprijs van CO2-neutrale energiesystemen en het verhogen van de snelheid en het volume van de realisatie.

De innovaties in de bouw- en installatiesector ontwikkelen zich razendsnel. Als opdrachtgevende partij of coalitie voor aardgasvrije woningen en gebouwen is het verstandig om open te staan voor technische innovaties omdat deze innovatieve oplossingen voordelen kunnen hebben zoals goedkoper, slimmer, flexibeler, duurzamer of een hogere comfortbeleving. Hiermee zijn ze aantrekkelijker voor de bewoners en gebouwgebruikers.

Vergeet hierbij niet dat;

Het ontwikkeltraject van start tot uitvoering enkele jaren duurt. Het zou zonde zijn om (te) vroeg alle technische details vast te leggen en daarmee kansen te missen van nieuwe producten die een betere oplossing kunnen vormen voor de wijk.
Sommige technieken bieden nieuwe mogelijkheden om energie op te wekken, die eerder niet benut konden worden.

Hoe doe je dat?

Dit dossier geeft handvatten per fase van de wijkaanpak over hoe je als opdrachtgevende partij of coalitie effectief ruimte maakt voor technische innovatie. Het helpt je op weg naar een optimaal state-of-the-art technische uitvoering met succesvolle prestaties.

Wat zijn state-of-the-art technieken?

Als professional in de energietransitie is het van belang op de hoogte te zijn van de stand van de techniek. Aangezien de ontwikkelingen snel gaan adviseren we deze bronnen minimaal 2x per jaar te raadplegen, omdat deze regulier bijgewerkt worden:

Factsheets van het ECW; techniekfactsheets gebouwmaatregelen en techniekfactsheets energiebronnen en dragers speciaal het hoofdstuk ‘stand van de techniek’.
Uptempo.nu. Deze site presenteert innovatieve producten en proposities en maakt ze eenvoudig doorzoekbaar. Je kunt direct contact opnemen met de aanbieder.
Bekijk of neem deel aan relevante webinars over innovatie: check de agenda van programma aardgasvrije wijken, het Expertisecentrum Warmte, TKI Urban Energy of kijk eens rond op de youtube kanalen:
Voorbeeldprojecten zoals de proeftuinen aardgasvrije wijken.
Mocht je een vraag hebben die je niet kan beantwoorden met deze bronnen dan kan je de helpdesk ECW/PAW benaderen of contact opnemen met info@wijkkompas.nl of uptempo@tki-urbanenergy.nl. Je krijgt dan persoonlijk antwoord op je vraag.
Schakel een adviesbureau in die kennis heeft over toepassen van innovaties in de wijkaanpak.

Technische innovaties in wijkaanpakken

In deze sectie wordt weergegeven welke stappen per fase van de wijkaanpak genomen kunnen worden om innovatie de ruimte te geven. Dit overzicht van het thema technische innovaties in wijkaanpakken is in detail uitgewerkt langs de fases van het Wijkkompas-model.

Fase 1: Samen starten

Doel

Vorm binnen het projectteam een gedeeld beeld over jullie houding ten opzichte van innovaties.

Aanpak

Bespreek met de partners hoe je staat ten opzichte van technische innovatie, welke ervaring je hebt en wat je ambities zijn. Beantwoord met elkaar de volgende vragen:

Hoe faseren we onze aanpak en op welke momenten in die aanpak zijn we op zoek naar welke oplossingen?
Wat zijn de voor- en nadelen van technische innovatie integreren voor onze wijkaanpak?
Zijn we bereid te investeren in een nieuwe aanpak, waar meer tijd, moeite en geld in gaat zitten?
Hoe bepalen we in een later stadium of de kosten opwegen tegen de baten?
Hoe en op welk moment willen we de markt hierin betrekken?

Laat je informeren en inspireren over technische innovaties die beschikbaar zijn door:

Neem een kijkje op Uptempo.nu. Hier vind je een overzicht van technische innovaties. Verbaas je over het aantal innovatieve maatregelen, en de grote variatie.
Organiseer een excursie met alle stakeholders naar een gelijksoortige wijk die al een aantal stappen verder is en bevraag hen over de innovaties die zijn toegepast en wat tips en adviezen zijn voor jullie project. Zie onder andere www.aardgasvrijewijken.nl
Bezoek gezamenlijk (terugkijken kan ook) en webinar of event over innovatie en laat je inspireren over de mogelijke innovaties, trends en ontwikkelingen. Zie state-of-the-art in de inleiding van dit dossier.
Integreer je aanpak rondom innovaties in de bewonersparticipatie, zie knooppunt Communicatieplan voor bewoners en gebruikers in de wijk (fase 1).
Als innovatie waardevol is voor de wijkaanpak, benoem dan een raad van advies die de rol krijgt toebedeeld om toe te zien op de optimale integratie van innovatie in de wijkaanpak. Liefst zijn dit experts uit wetenschap en praktijk die op de hoogte zijn van innovaties en ervaring hebben bij de implementatie ervan. Zie praktijkcasus Nagele.
Maak een overzicht van de innovaties die het wijkteam aantrekkelijk en inspirerend vindt en gebruik dit als inspiratiedocument voor de volgende fase.

Tools

https://www.bewonerscommunicatie.com/
Er zijn verschillende onderzoeken uitgevoerd naar hoe bewoners de warmtetransitie ervaren. Zo is er een artikel van HierOpgewekt en een verkennend onderzoek door Sociaal en Cultureel Planbureau naar het perspectief van bewoners op de energietransitie.

Uit de praktijk

Fase 2: Karakteriseren van het gebied

Doel

Onderzoek of er innovatie nodig is om de gestelde doelen en randvoorwaarden te realiseren. Zo ja: welk probleem moet de innovatie oplossen? Onderzoek vervolgens welke innovaties er beschikbaar en passend lijken voor de wijk en in de volgende fase verder onderzocht kunnen worden.

Aanpak

Oriënteer je samen op de mogelijkheden voor jouw wijk. Gebruik daarvoor het overzicht van inspirerende innovaties uit de vorige fase. Verken inspirerende voorbeelden van innovaties die aansluiten bij het karakter van jullie wijk. Onderzoek de mogelijkheden voor toepassing van deze innovaties op twee onderdelen:

Technisch-economisch: welke bron, opwek, opslag/buffer en afgiftesysteem zijn er nodig? Belangrijk daarbij zijn het ruimtegebruik boven-, en ondergronds, de geschiktheid van de bodem en de mogelijkheid voor collectieve versus individuele warmtesystemen. En daarnaast: is deze oplossing betaalbaar? Reken de business case door.
Sociaal-maatschappelijk: waar is draagvlak voor onder bewoners en gebouweigenaren in de wijk? Wat sluit aan bij hun belangen en ambities?

Tips

Ga nog eens terug naar uptempo.nu. Selecteer nu een aantal aanbieders om te bellen voor meer informatie. Leg ze jullie uitdaging voor en vraag ze mee te denken over innovatieve mogelijkheden. Dit kan in de vorm van een brainstormbijeenkomst, maar ook in de vorm van een expeditie (zie praktijkcasus Utrecht) of prijsvraag (zie praktijkcasus Nagele).
Organiseer een inspiratiesessie met bewoners, wat zijn hun voorkeuren en ideeën? (Dit kan ook in latere fase als meer randvoorwaarden bekend zijn. Proeftuinen leerden dat in een te vroeg stadium met bewoners in gesprek kan teleurstellingen in latere fase veroorzaken doordat de aangedragen oplossingen niet mogelijk blijken.)
Bel eens met andere wijken of locaties waar je top 3 van innovaties al is toegepast. Wat zijn hun ervaringen? Welke tips hebben ze voor jou?
Als er een verkennend onderzoek wordt uitgezet naar de technische mogelijkheden bij een adviesbureau geef dan in de opdracht mee dat de beschikbare en haalbare innovaties voor de wijk meegenomen worden in het overzicht van mogelijke technische oplossingen. Bijvoorbeeld; Laat een onderzoek doen in opdracht van een representatief groepje van de stakeholders in de wijk naar de best haalbare en betaalbare en duurzame oplossingen voor de wijk. Maak in dit traject speciale ruimte voor innovatie. (praktijkcasus Amsterdam van der Pekbuurt)

Tools

Hoewerktaardwarmte.nl
Warmtenetten Ontrafeld
Format prijsvraag / expeditie (volgt)

Praktijk

Van der Pekbuurt Amsterdam
Ondergrondse opslag Vlieland (volgt)
Lage temperatuur warmtenet
Kijk naar de mogelijkheden die er al zijn
Innovatief zonnewarmtenet voor Haarlems Ramplaankwartier
Austerlitz verkent alle alternatieven voor aardgas
Expeditie warmte Utrecht (herhaling van vorige fase)
Energielab Nagele (herhaling van vorige fase)

Fase 3: Strategieën identificeren

Doel

Creëer helderheid over de kansen die innovatie biedt. Dat kan via twee routes:

Helderheid over welke innovatieve technieken passend en haalbaar zijn in de renovatie-concepten voor de wijk. Daarbij de randvoorwaarden vaststellen voor een uitvraag aan de markt.
Helderheid over hoeveel ruimte er is voor innovaties die ingebracht worden door de aanbiedende partijen en een open uitvraagvorm aan de markt die de daarbij passende ruimte biedt voor innovatie.

Aanpak

Deze drie stappen kunnen helpen je om een passende uitvraag te schrijven:

Ga in dialoog met de markt (zie tips) om scherp te krijgen welke innovaties er zijn en hoe die in de renovatieconcepten voor de gebouwen, woningen en wijk passen. Hierbij kan een adviseur ingeschakeld worden.
Maak op basis hiervan een technisch voorontwerp inclusief businesscase om de haalbaarheid en eventuele uitdagingen helder te krijgen Bepaal hierbij hoeveel ruimte je wilt laten voor de aanbiedende partijen om met alternatieve passende innovaties te komen.
Bepaal waar je nog niet echt tevreden bent over voorgestelde oplossingen? Wat maakt het (te) duur? Wat is niet optimaal qua bijvoorbeeld ruimtegebruik, geluid, piekbelasting etc? Waar zijn twijfels over of het wel de beste oplossing is? Wat wil/kan je in een latere fase pas beslissen? Bepaal op basis hiervan welke innovaties toegepast kunnen worden.

Tips

Om de dialoog met de markt aan te gaan:

Organiseer een matchmakingsessie op basis van de randvoorwaarden van de technische oplossing om aanbieders en hun oplossingen beter te leren kennen en een beter gevoel te krijgen voor wat technisch haalbaar (en betaalbaar en organiseerbaar) is.
Doe een marktverkenning over technische innovaties om input te krijgen van marktpartijen over de haalbaarheid van innovaties in de beoogde technische renovatieconcepten. Dit kan ook aan de hand van concrete vragen de uitdagingen (ruimtegebruik, betaalbaarheid, piekbelasting) die er in de beoogde renovatieconcepten gesignaleerd zijn (praktijkcasus Zoetermeer, Katwijk).
Organiseer een Beauty Contest. Met deze vorm van marktuitvraag kies je voor een ontwikkelpartner in plaats van voor een opdrachtnemer. Je gaat vanaf dat moment samen verder in de ontwikkeling van het duurzame renovatieconcept voor de wijk. Hierdoor blijft er onder andere flexibiliteit voor eventueel optimalere, innovatieve oplossingen die zich aandienen. Een partner in plaats van opdrachtnemer is aan te bevelen als de huidige partners in de wijk inhoudelijke expertise, projectontwikkelvaardigheden of financieringsmogelijkheden missen (praktijkcasus Wageningen, Delft).

Over hoe je ruimte houdt voor innovatie in een aanbesteding

Kies voor prestatiegericht aanbesteden. Door een prestatie uit te vragen in plaats van een technische oplossing biedt je ruimte aan de aanbiedende partijen met innovatieve en/of optimalere oplossingen te komen.
Vraag expliciet om innovatie middels het opnemen ervan in de gunningcriteria. Hierdoor daag je de aanbieders uit om innovatie op te nemen.
Organiseer een dialoogronde in de selectieprocedure over innovatie. Door in de dialoogrondes van de aanbestedingsprocedure ruimte te maken voor innovatie prikkelt dit aanbieders om innovatie te overwegen en waar mogelijk te integreren in hun aanbod.
Kies voor een partner in plaats van een opdrachtnemer door via een Beauty Contest een partner te selecteren.

Over het belang van flexibiliteit

Als er door vooronderzoek al heel veel vastligt biedt dat weinig ruimte voor innovatie en recente ontwikkelingen. Dat kan een gemiste kans zijn voor de prestatie, haalbaarheid en betaalbaarheid van het te realiseren warmtesysteem.
Er ontstaan in de toekomst wellicht mogelijkheden voor het vervangen van bronnen door nog duurzamere en betere alternatieven, of er komt een mogelijkheid voor een aansluiting op een groter warmtenet, of de temperatuur van het warmtenet gaat op termijn wellicht omlaag. Idealiter maak je nu technische keuzes die daar op termijn nog steeds bij passen.
Maak een plan B of een aantal scenario’s. Bij toepassing van innovaties kan het belangrijk zijn om een plan B te hebben mocht er onverhoopt een onoverkomelijk struikelblok ontstaan. Je bent hierdoor wendbaarder.

Maak financiering mogelijk

Zoek uit welke subsidies er beschikbaar zijn voor de technische innovaties die je toe wilt gaan passen.

Tools

Format uitvraag beauty contest (volgt);
Format marktverkenning (volgt);
Format match sessie (volgt);
Format paragraaf/bijlage innovatie in aanbestedingsleidraad (volgt);
Subsidiewijzer RVO;
Tomahawk;
101 innovaties voor woningrenovaties;
Overweeg de aanleg van een smart grid. Als wijkbewoners de zelf opgewekte energie onderling naar behoefte kunnen verdelen, wordt het centrale elektriciteitsnet ontlast.

Praktijk

Betrek netbeheerder om regionale effecten van keuze beter te begrijpen;
Bewoners kiezen het pakket dat bij hen past;
Marktverkenning Zoetermeer;
Marktverkenningen Katwijk;
Beauty Contest Wageningen;
Beauty Contest Delft (volgt);
Lokaal Energie Experimenten Fonds Heerenveen.

Fase 4: Keuzes maken

Doel

Een marktuitvraag uitzetten die innovatie vraagt met draagvlak vanuit de wijkpartners en -bewoners.

Aanpak

Duidelijkheid over de financiële, technische en organisatorische randvoorwaarden en haalbaarheid van de passende innovaties voor de gebouwen, woningen en de wijk.

Keuze maken voor de vorm waarin een uitvraag aan de markt wordt gedaan.

Tips

Maak een overzicht van de voor- en nadelen van elke aanbestedingsvorm zodat er een duidelijk afwegingskader komt.
Neem in de leidraad van de uitvraag een inspiratiedocument op waarin beschikbare innovaties die in het systeem kunnen passen benoemd worden inclusief contactgegevens van de aanbieders.
Neem in de selectieprocedure een dialoogronde op waarin innovatieve oplossingen met de opdrachtgevers en aanbiedende partijen besproken wordt.
Laat bewoners kennismaken met de innovatieve techniek door deze toe te passen in een voorbeeldwoning in de wijk of organiseer een excursie naar een plaats waar de techniek al is toegepast.

Tools

Inspiratiedocument innovaties bij gunningsleidraad (volgt);
Model prestatie uitvraag (volgt);
Business Model Canvas.

Praktijk

Beauty contest voor cooperatie warmtenet Oost-Wageningen
Aanbesteding Zoetermeer;
Beauty contest Delft (volgt);
Stroomnet in Garyp zit vol;
Modelwoning zorgt voor draagvlak;
Warmteorganisatie in Amsterdam;
Bewoners in Amersfoort nemen eigenschap over de energietransitie.

Fase 5: Voorbereiding

Doel

Een plan van aanpak voor de soepele uitvoering van de innovatieve techniek(en), zowel technisch als qua bewonersbegeleiding.

Aanpak

Beslis hoe de uitvoering plaatsvindt; starten met een pilot of niet?

Zorg dat de bewoners goed meegenomen worden in de realisatie, wat verandert er voor hen, hoe gebruiken ze de innovatie?

Leg vast hoe je geleerde lessen en monitoring gaat inrichten en hoe je de uitkomsten hiervan gaat implementeren in vervolgtrajecten.

Tips

Zet op een rij wat er anders is aan het nieuwe innovatieve energiesysteem en bedenk hoe je bewoners zo soepel mogelijk de overgang kan laten ervaren. Maak op basis daarvan een goed communicatieplan over hoe bewoners begeleid moeten worden bij de ingrepen in de woning en de in gebruikname van het nieuwe energiesysteem. Spreek goed af wie waarvoor verantwoordelijk is. Ook dit proces is gebaat bij een pilot. Een voorbeeld: richt een voorbeeldwoning in waar bewoners altijd terecht kunnen met vragen, organiseer een kookworkshops om met inductie te koken, geef bewoners een nieuwe pannenset.
Bespreek met elkaar de mogelijkheden en voor- en nadelen van een gefaseerde aanpak of het starten met een pilot. Afhankelijk van de ervaring met toepassing van het technische concept kan het slim zijn om eerst een pilot te doen met een hofje, blokje of enkele woning. Dit heeft twee doelen: leren en de geleerde lessen implementeren in de volgende woningen en draagvlak in de wijk omdat bewoners kunnen kennismaken met de nieuwe techniek.
Bedenk welke zaken je wilt monitoren in als het energiesysteem in gebruik is genomen, zodat je een monitoringssysteem kunt voorbereiden.
Bespreek hoe je de geleerde lessen van een pilot, eerste fase implementeert in het vervolg.

Tools

Het Regionaal Energieloket helpt particulieren met antwoord op vragen over de verduurzaming van hun woning, en over de financiering en uitvoering daarvan.

Praktijk

Bewoners kiezen het pakket dat bij hen past;
Maatwerkadvies op basis van persoonlijke situatie en woonwensen;
Aanleg warmtenet kan moeilijk verlopen bij gebrek aan draagvlak;
Nagele (eerste hofje voorjaar 2021 in uitvoering) (volgt);
Vlieland pilot met lagere temperatuur (volgt);
Voorbeeldwoningen in proeftuinen (volgt).

Fase 6: Realisatie en nazorg

Doel

Uitvoering geslaagd en goede adaptatie door gebouwgebruikers.

Aanpak

Richt een communicatie en monitoringssysteem in om de bewoners goed te begeleiden bij de adaptatie van hun nieuwe verwarmingssysteem.

Tips

Zorg dat alle gebouwgebruikers uitleg krijgen hoe ze de techniek goed kunnen gebruiken en wat het betekent voor het dagelijks gebruik.
Monitor nauwkeurig de ervaringen van bewoners en zorg voor ondersteuning bij vragen en problemen bij bewoners. Trek lessen uit deze feedback voor de aanpak van de rest van de wijk én voor de lange termijn en bespreek met aanbieders en de projectgroep hoe deze geïmplementeerd worden in de vervolgaanpak of een nieuwe wijk.
Monitor het energiegebruik (en eventueel binnenmilieu) van de gebouwen met de nieuwe techniek om de prestaties goed in de gaten te houden.

Tools

Wijs bewoners op de Postcoderoosregeling. Deze regeling maakt het voor buren mogelijk om gebruik te maken van elkaars dak voor het opwekken van duurzame energie.

Praktijk

Over dit kennisdossier Technische Innovatie: waarom, hoe en wat Technische innovaties in wijkaanpakken Fase 1: Samen starten Fase 2: Karakteriseren van het gebied Fase 3: Strategieën identificeren Fase 4: Keuzes maken Fase 5: Voorbereiding Fase 6: Realisatie en nazorg Knooppunten Tools Uit de praktijk