Kennisdossier: Karakteristieken voor gebiedsgerichte verduurzaming: Grip op de wijkaanpak door meer inzicht in de context-afhankelijkheid

Dit kennisdossier richt zich op het identificeren van relevante karakteristieken die wijken, dorpen of gebieden vergelijkbaar maken. Daarom is dit kennisdossier relevant voor iedereen die werkt aan een gebiedsgerichte aanpak. Het doel is om inzichten en instrumenten efficiënter te kunnen delen en het proces te versnellen en optimaliseren.

In het eerste deel van dit kennisdossier verkennen we de karakteristieken voor wijken, dorpen of gebieden en daarna wat de verbindingen zijn tussen deze karakteristieken. Gevolgd door hoe deze karakteristieken kunnen helpen met versnellen of vertragen van het proces en afsluitend bespreken we hoe je grip kan krijgen op deze karakteristieken.

Er zijn talloze karakteristieken die meespelen in een gebiedsgerichte aanpak. In een wijkaanpak spelen bijvoorbeeld soort woning, sociale kenmerken, beschikbaarheid van aanbieders en bronnen, politieke kleur van de gemeente en nog veel meer andere karakteristieken gelijktijdig een rol. Er is geen karakteristiek of set van karakteristieken die duidelijk belangrijker is dan anderen; ze moeten gezamenlijk worden bekeken. 

Veel karakteristieken vertegenwoordigen de uitersten van tegenstrijdige aspecten die ook nog eens onderhevig zijn aan veranderingen per schaalniveau. De karakteristieken zijn daarom op te vatten als een spectrum of ‘tweelingfenomeen’.

Deze fenomenen vertegenwoordigen tegengestelde aspecten van één thema. We zien tweelingfenomenen voor zowel karakteristieken van het gebied als karakteristieken van het proces. In de onderstaande tabellen staat een overzicht van vaak gebruikte karakteristieken om wijken, dorpen en gebieden te typeren (let op: deze lijsten zijn niet uitputtend): 

Er bestaat een parallel tussen de karakteristieken en intersectioneel denken. Hierbij leg je verschillende karakteristieken over elkaar heen, waardoor nieuwe combinaties ontstaan. Een witte vrouw ervaart discriminatie op grond van gender op een andere manier dan een vrouw van kleur. Daarbij spelen ook vele andere kenmerken van haar identiteit een rol. Haar huidskleur en haar vrouw-zijn kunnen niet los van elkaar en andere kenmerken van haar identiteit worden gezien.

Op dezelfde manier kunnen de karakteristieken van een wijkgerichte aanpak ook niet los van elkaar worden beschouwd. Ze zijn verweven met alle andere karakteristieken van de wijkgerichte aanpak. De karakteristieken van een wijk, zoals de samenstelling van huishoudens of energielabels, en de karakteristieken van het proces, zoals een top-down benadering, kunnen niet los van elkaar worden gezien. Ze zijn onderling verbonden en beïnvloeden elkaar. Juist de onderlinge samenhang tussen de karakteristieken geeft inzicht in de wijk, het dorp of het gebied.

Een karakteristiek is niet los te zien van haar context. Afhankelijk van de context kan een karakteristiek dus zowel vertragend als versnellend werken. Neem bijvoorbeeld het karakteristiek ‘actief – passief’. Actieve bewoners kunnen mee- of tegenwerken. Passieve bewoners kunnen alles goed vinden of geen keuze willen maken. Dat hangt van meer factoren af dan alleen of bewoners actief of passief zijn. In de figuur rechts zijn voorbeelden te zien van karakteristieken die samenhangen met de karakteristiek ‘actief – passief’. De vraag waaróm bewoners actief of passief zijn, is dus relevanter. Om daarachter te komen, is het belangrijk dat uitvoerders van wijkprocessen gevoel hebben voor de wijk waar ze mee werken. Daarnaast kunnen dezelfde karakteristieken zowel versnellende als vertragende effecten hebben op het proces, en deze dynamiek kan gedurende het proces veranderen.

In het proces van een gebiedsgerichte aanpak wil je grip krijgen op de karakteristieken van een wijk. Gedurende het proces kan de aandacht voor en het begrip van een karakteristiek veranderen evenals de samenhang ertussen. Zo kan het accent bijvoorbeeld verschuiven van een bottom-up aanpak naar een meer top-down strategie. Begrip van karakteristieken kan helpen om de weg door het kompas beter te bepalen (en zo te versnellen).

Het is ook noodzakelijk om een gemeenschappelijk begrip van de karakteristieken te hebben, zodat er rekening mee kan worden gehouden gedurende het proces. Hiervoor heeft het Wijkkompas een spel ontwikkeld zodat je met je projectteam aan de slag kan: Mikado van de Wijk. In dit spel ga je in kaart brengen wat er speelt in de wijk en krijg je meer inzicht in de knelpunten en kansen. Meer weten over wat het spel Mikado van de Wijk inhoudt? Het werkblad naar Mikado van de Wijk vind je hier.

De inhoud van dit kennisdossier is gebaseerd op het onderzoek door bureau Kickstad. Zij hebben deze kennis ontwikkeld door middel van deskresearch, interviews en ontwikkeltafels. De afbeeldingen zijn ook door hen ontwikkeld.