Sociale activatie in de wijk

Met sociale activatie kan je informele netwerken inzetten om een boodschap te verspreiden en mensen aan te zetten tot gedragsverandering en actie. Hieronder lichten we toe wat de sociale activatie is en hoe je het kunt toepassen in de wijkaanpak. 

Sociale activatie kan worden toegepast door iedereen die een groep in beweging wil brengen. Dat kunnen projectleiders en professionals zijn, die zich binnen de wijkaanpak bezighouden met communicatie(strategieën). Maar het is ook toe te passen in andere (gemeentelijke) contexten, zoals gezondheid en veiligheid.

De kracht van sociale netwerken lijkt in eerste instantie vaak onzichtbaar of ongrijpbaar, maar in sociale netwerken gaat veel energie en kennis in rond. Daar kan je gebruik van maken bij de verduurzaming van een buurt of wijk. Ondanks dat een sociaal netwerk niet tastbaar is, kan het wel veel impact hebben. Denk bijvoorbeeld aan de ‘ice bucket challenge’, waarin mensen elkaar via een video uitdagen een emmer ijskoud water over zichzelf heen te gieten voor het goede doel. Het lijkt misschien een simpel filmpje, maar het werkt aanstekelijk doordat je wordt uitgenodigd door iemand die je goed kent en de opgave zelf weer doorstuurt. 

Netwerktheorie bestudeert hoe mensen in netwerken met elkaar verbinding staan en wat ze aan elkaar overdragen. Via netwerken vindt spontane overdracht plaats. Dit noemen we ‘sociale activatie’. De personen in het netwerk geven informatie aan elkaar door. Ook gedrag kan mede worden bepaald door de acties van anderen in het netwerk. De kracht van netwerktheorie zit niet alleen in personen die een bepaalde boodschap overbrengen. De onderlinge banden tussen personen bepalen in hoeverre een boodschap aankomt en kan leiden tot gedragsverandering. 

De netwerktheorie is bewezen succesvol en wordt in verschillende sectoren toegepast. De theorie hielp bijvoorbeeld de Zuid-Koreaanse overheid met het verspreiden van anticonceptie. En werd in de Verenigde Staten gebruikt om nieuwe zaaimethodes onder boeren te verspreiden. In de energietransitie passen bewonersinitiatieven sociale activatie vaak onbewust toe. Doordat zij dicht bij verschillende netwerken staan, hebben zij vaak inzicht in wat er écht nodig is om verandering teweeg te brengen.

Simpele informatie - zoals het doorgeven van een voetbaluitslag - geven we snel door. Er zit namelijk geen risico vast aan het doorgeven. Informatie uit je netwerk voelt betrouwbaar aan. Je hoeft het maar van één iemand of een klein aantal personen te horen om het aan te nemen én om het door te geven. Dit noemen we simpele activatie.

Gedrag overnemen of doorgeven is minder simpel. Denk aan stoppen met roken. Het kan zijn dat je dit pas doet als meerdere vrienden gestopt zijn. Doordat gedrag anders door een netwerk beweegt, zijn er ook andere methodes nodig om hierbij te helpen. Je huis verduurzamen en aardgasvrij maken is ook een vorm van gedragsverandering die valt onder complexe activatie. 

Netwerken organiseren zich in gemeenschappen, oftewel een groep mensen met een gemene deler, die contact met elkaar hebben. Binnen één community kunnen meerdere netwerken bestaan. Ze beschrijven de relaties die mensen met elkaar hebben en niet direct de personen die samen een community vormen.

Binnen een wijk kan het bijvoorbeeld zo zijn dat sommige buren wel met elkaar praten over voetbal, maar nooit bespreken wat voor zonnepanelen ze hebben. Maar ook mensen met zonnepanelen bespreken niet per se het onderwerp van-het-aardgas-af met elkaar. Ga je de wijk in? Kijk dan niet alleen naar de gemeenschappen en de personen, maar ook naar de onderwerpen die besproken worden. Wie verzamelt zich rond welke thema’s? Zo ontdek je het daadwerkelijke netwerk. 

Wanneer sociologen spreken over een homogene groep, gaat het over personen die zich vormen rond eenzelfde sociale identiteit. Die sociale identiteit kan door verschillende factoren bepaald worden en kan voor iedere persoon in het netwerk verschillend zijn. Op werk is jouw sociale identiteit misschien wel dat je op de eerste verdieping werkt of dat je op de afdeling financiën werkt. Sociale identiteiten zijn netwerkgebonden. In de wijk zien we vaak dat sociale groepen zich vormen rond een gedeelde fysieke ruimte. Bijvoorbeeld: ik woon bij de speeltuin. Of: ik ken iedereen in mijn straat. 

De wijk als geheel heeft een sociale norm, maar elke groep heeft ook zijn eigen norm. Om terug te grijpen op het eerdere voorbeeld: in Nederland is het ‘normaal’ om niet te roken, maar er zijn ook vriendengroepen waar roken wél de standaard is. De sterkte van de band tussen verschillende sociale groepen noemen we sociale cohesie. Sociale cohesie is sterk wanneer veel mensen uit de ene groep veel mensen kennen uit de andere groep. De band is licht als maar één of twee personen contact hebben met elkaar. 

Sociale cohesie beschrijft alleen het aantal verbindingen in een netwerk, maar zegt niets over de mogelijkheid van mensen om een initiatief op te zetten. In sociaaleconomisch benadeelde wijken kan de sociale cohesie heel sterk zijn. Maar dan kan het nog lastig zijn om sociale activatie toe te passen, omdat het netwerk zich richt op andere onderwerpen. Bijvoorbeeld voor elkaar zorgen, elkaar opvangen en helpen het hoofd boven water te houden in het dagelijks leven.

Wanneer je aan de slag gaat met sociale activatie - zowel simpele als complexe activatie - kun je verschillende methoden gebruiken. Sommige netwerken zijn heel hecht, de sociale cohesie is dan hoog. In andere netwerken staat een verbindende persoon centraal. In weer andere zijn er eilandjes, waarbij sommige sterker met elkaar verbonden zijn dan andere. Hoe groter het netwerk, hoe meer eilandjes. Voor het toepassen van de juiste activatiemethode is het niet genoeg om de theorie te kennen. Je moet ook de context doorgronden om de juiste keuze te maken voor de aanpak. Daarom is het belangrijk het netwerk goed in kaart te brengen. Zo kun je op basis daarvan een passende aanpak ontwerpen. Er bestaan drie methoden voor sociale activatie:

1. Hagel

• Veel gebruikt door gemeenten.

• Geschikt voor het verspreiden van informatie.

Wil je snel informatie verspreiden? Kies dan voor de hagelstrategie. Probeer in elke doelgroep iemand te vinden aan wie je informatie kan doorgeven. Je hebt weinig tijd en aandacht nodig bij het benaderen van contacten, waardoor je met je beschikbare capaciteit veel mensen kunt bereiken. Je hoeft weinig onderzoek te doen naar het netwerk voor deze strategie.

2. Influencer

• Veel gebruikt door online marketeers.

• Geschikt voor het verspreiden van informatie en gedragsverandering.

Informatie kan door middel van een influencer snel verspreid worden. Wanneer deze influencer overtuigingskracht en legitimiteit in een netwerk heeft, is het mogelijk om via deze persoon gedrag door te geven. Dit hoeft dus niet per se een social media-influencer te zijn. Het kan ook een ander persoon met legitimiteit en invloed zijn. Zo bleek in Stad aan 't Haringvliet de huisarts deze rol te kunnen spelen. Is er een influencer aanwezig die je in zou willen zetten voor gedragsverandering? Onderzoek dan of deze persoon centraal wil komen te staan in een energietransitie-netwerk én bewoners kan activeren tot bijvoorbeeld gedragsverandering.

3. Stille kracht

• Veel gebruikt door sociologen.

• Geschikt voor gedragsverandering.

Volgens de stille kracht-techniek is het verstandig om juist aan de randen van het netwerk met een kleine, redelijk homogene groep te beginnen. Voor deze methode moet er voldoende cohesie zijn in de wijk. Gedrag doorgeven kost tijd. Het lijkt daarom langzaam te gaan, omdat er eerst een nieuwe sociale norm moet worden gemaakt: een veilige plek voor nieuwe ideeën. Eenmaal gestart, pakt het netwerk het zelf op en gaat het gedrag zich verspreiden als een lopend vuurtje.